यसरी पनि मेटिएको छ पहिचान

म काठमाडौँ आएको लगभग ७ वर्ष भयो । कलेज जान थालेको पहिलो दिनदेखि आजसम्म भेट्ने हरेकजसो मान्छेले मेरो पूरा नाम सुनेपछि सोध्ने पहिलो प्रश्न हो, लामा ! कुन लामा ? तामाङ कि शेर्पा ? प्रश्न अर्काे पनि थपिन्छ- हुम्लामा पनि तामाङहरू हुन्छन् र ?

मैलेमात्र होइन‚ हुम्लाका आदिवासी जनजाति समुदायबाट शहर आउने, अझ विशेष गरेर पढ्न आउने विद्यार्थीले पटक–पटक सामना गर्नुपर्ने प्रश्नहरू हुन् यी ।

मलाई याद छ कलेजको पहिलो दिन अर्थशास्त्र पढाउने सरले मेरो नाम सोध्नुभएको थियो । नाम सुनेपछि फेरि सोध्नुभयो तामाङ कि शेर्पा ? मैले भनेँ– तामाङ । सर गइसकेपछि बेन्चमा बसेको साथीले सोधे- कुन तामाङ ? म चुपचाप बसेको देखेर उनले थपे- मोक्तान ? स्याङ्तान …? फेरि पनि म चुपचाप थिएँ । किनभने हाम्रोतिर आफ्नो नाता र वंश भएपनि त्यसलाई जात, थरमा लेख्ने चलन छैन । गेल्ग्युत, दारवा, टेवा, च्योवा, ख्युङ्वा, गेवालगायत धेरै वंशावलीहरू छन् ।

वास्तविक पहिचानभन्दा टाढा भएपनि हाल तामाङभन्दा लामालाई आत्मसात् गरेको देखिन्छ ।

अरु समाजमा थरबाट आफ्नो परिचय गराउने चलन भएपनि हाम्रो लामा समुदायमा नामबाटै चिन्ने गरिन्छ । यदि एउटै गाउँमा उस्तै-उस्तै नामका दुई तीनजना मान्छे छन् भने उनीहरूलाई उमेरअनुसार सानो–ठूलो र हये (माथिल्लो घरको), फये (पल्लो घरको) भनेर चिन्ने चलन छ ।

यसबारेमा खासै धेरै अध्ययन भएको पाइँदैन । केही अध्ययनमा उल्लेख भएअनुसार ‘१९४६ मा घरबारी दर्ता प्रकृयासँगै जातजाति वा थरको औपचारिक लेखन कार्य अगाडि बढेको देखिन्छ । जब प्रशासनिक अभिलेख प्रमाण–पत्र, मालपोत, अदालत, कर आदिमा नामसँगै जात, थर अनिवार्य खुल्नुपर्ने सरकारी कामकाजी प्रावधान आयो, त्यसपछि आफ्नो जात‚ जाति र थर लेख्नुपर्ने बाध्यता महसुस गरे । तर तत्काल आफू कुन जात वा थरको भन्ने थाहा नहुँदा र नेपाली भाषा बोल्न नजान्नाले अरुले राखेको थर स्वीकार्न पनि बाध्य भए । त्यतिखेर त्यहाँका जनजातिहरूमा जातीय अनभिज्ञताका साथै अशिक्षा र नेपाली भाषा बोल्न नजान्ने भएका कारण राजारजौटाहरू र त्यहाँका नेपाली भाषी हिन्दू खस आर्यहरूको अनुमानले थर ‘तामाङ’ लेखाइएको हो ।’ (कोन्जोक लामा, होम्लु दर्पण, २०६३) ।

‘हुम्लाका जनजातिहरू पहिले भोटे थिए, अहिले तामाङ लेख्न थालेका छन् । (देवीचन्द्र श्रेष्ठ, हुम्ला बोल्छ मानसरोवरमा, २०३७)

बिस्तारै बुझ्दै जाँदा आफूहरू तामाङ नभएको खुल्दै गएपछि तामाङ लेख्न छाडेर ‘लामा’ लेख्ने क्रम शुरु भएको छ । जसले गर्दा हाल एउटै परिवारमा कोही लामा छन्, कोही तामाङ ।

वास्तविक पहिचानभन्दा टाढा भएपनि हाल तामाङभन्दा लामालाई आत्मसात् गरेको देखिन्छ ।

तर, ‘लामा’को सही अर्थ नबुझी ‘लामा’मात्रै लेखिरहँदा फेरि पनि अर्काे भ्रम सिर्जना हुने पो हो कि भन्ने डर पनि छ । लामा भनेको कुनै विशेष ठाउँ, कुल, जात/जाति, थर वा वर्ग नभई व्यक्तिको पद वा पदवी हो । गुम्बामा पूजापाठ गर्ने, बौद्ध शिक्षा अध्ययन/अध्यापन गर्ने व्यक्तिलाई ‘लामा’ पदवीले सम्बोधन गरिन्छ । समाजमा लामाको अग्रणी स्थान रहने र लामा समाजमा बस्ने भएकाले त्यो समाजलाई लामा समाज भन्न सकिन्छ । लामा समाजमा बस्ने भएकाले ‘लामा’ लेख्ने गरेको बुझिन्छ । तर बौद्ध शिक्षा लिने लामा समुदायको मात्र नभएर अरु जो कोही पनि हुन सक्छन् । त्यसैले गुम्बामा बौद्ध शिक्षा अध्ययन, अध्यापन गर्ने सबै लामा हुन् तर‚ सबै लामा जातीका भने नहुन सक्छन् । जसले गर्दा अब लामामात्रै लेख्ने वा भोत्/लामा लेख्ने भन्ने अन्यौल देखिन्छ ।

हामी आफ्नो भाषामा आफूलाई भोत् र खस आर्यहरूलाई मोन भन्छौँ । भोत् शब्दबाट भोट/भोटे हुन गएको पनि मानिन्छ । अर्काे शब्दमा बुट्यान भएको क्षेत्रमा बसोबास गर्ने भएकाले ‘बोट’ । बोटे लेखाइका क्रममा देखिएको त्रुटीका कारण ‘भोटे’ भएको तर्क गर्नेहरू पनि छन् । अर्काेतिर भोटे शब्द तिब्बतसँग पनि सम्बन्धित छ । यी समुदायको आफ्नै पृथक संस्कृति, परम्परा, जन्म संस्कार, मृत्यु संस्कार, लिपी र भाषा छन् । त्यसैले अन्य जनजातीहरू– तामाङ, शेर्पा, गुरुङ आदि जस्तै विशुद्ध लामा भएको दाबी गरिँदै आएको छ ।

अभियन्ता छिमी दोर्जे लामा लेख्छन्, ‘आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान गठन गरी आदिवासी जनजातिहरूको सूचीकरण गर्दा आफ्नो छुट्टै पहिचानका साथ हुम्लो भोत्/लामाहरू त्यस सूचीमा परेनन् । आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन २०५८ मा उल्लेखित तथ्यांक सूची भोत्/लामाहरूका लागि सही भएन । त्यसैगरी राष्ट्रिय जनगणना २०५८ मा भोत्/लामाहरू जातीय, भाषिक तथ्याङ्कमा समावेश हुन सकेनन् । आदिवासी जनजातिको सूची सही ढङ्गले वैज्ञानिकरुपमा पुनः सूचीकरण गरिनुपर्छ । र तथ्याङ्क विभागमा नेपालका पृथक भाषा र जात/जातिको तथ्याङ्क ल्याउनु जरुरी छ ।’

आर्थिक रुपमा शोषण र उत्पीडन, राजनितिक बहिस्करणमा परेका आदिवासी जनजातिहरू भाषिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रुपमा विभेदमा परेका छन् ।

राज्य संयन्त्रमा भोतहरुले बोल्ने भोत्/भोटे भाषीहरूले बोल्ने भाषालाई अपमानको रुपमा ‘गाईखाने भाषा’ भनिन्थ्यो । पञ्चायतकालमा राजा महेन्द्रले महेन्द्र जनजागृति पाठशालाको स्थापना गरेपछि नेपाली भाषी बाहुन, क्षेत्री समुदायका शिक्षकहरूले अनार्य आदिवासी जनजाति विद्यार्थीहरूको नाम र त्यहाँका ठाउँहरूको नाम पनि फेरेर नेपाली भाषीमा नाम राखिदिन थाले ।

१९६५ सालतिर महेन्द्र जनजागृति पाठशालामा पढ्ने विद्यार्थीहरू- आङ्छिरिङलाई अंगबहादुर, छवाङलाई छक्कबहादुर, म्हेन्दोकलाई मिरा बनाइएको पनि पाइन्छ । भनिन्छ यो पाठशालामा हिन्दू संस्कृतिमा आधारित जीवनपद्धति पनि सिकाइन्थ्यो । यसकै प्रभावसमेतले हुम्लाको तल्लो पहाडी भेगमा बस्ने तामाङ थर लेख्ने भोत्/भोटे भाषीहरूले खस/आर्य संस्कृतिको दबदबा र प्रभावले आफ्नो संस्कार, संस्कृति, भाषा र मौलिक पहिचान गुमाएर हिन्दु जीवनपद्धति नै अँगालेका छन् ।

हाल उनीहरूसँग न आफ्नो भाषा छ, न संस्कार संस्कृति नै । कुनै पनि भाषा, संस्कार र संस्कृति लोप हुनु भनेको एउटा सिंगो इतिहासको मृत्यु हुनु हो । यो हिन्दुवाद र एकल जातीय पहिचान प्रणालीको परिणाम हो । सम्पर्क भाषाका रुपमा नेपाली भाषा सिक्न जरुरी थियो/छ ।

आर्थिक रुपमा शोषण र उत्पीडन, राजनितिक बहिस्करणमा परेका आदिवासी जनजातिहरू भाषिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रुपमा विभेदमा परेका छन् ।

‘सात गाउँपालिका रहेको हुम्ला जिल्लामा नाम्खा र सिमकोट गाउँपालिकामा भोत्/भोटे लामाहरूको बस्ती रहेको छ । त्यसमध्ये पनि सिमकोट गाउँपालिकामा भोत्, मोन् मिश्रित रहेका छन् भने नाम्खा गाउँपालिकामा पूरै भोत् बस्ती छ । हुम्ला जिल्लामा भोत्/भोटे लामाहरूको साना, ठूला गरी २६ गाउँहरू छन् । ती तिब्बती/भोटे भाषीहरूमा पनि पाँच समूह छन् ।

टुक्छ्युहुङ्बा, निन्बा, चाङ्बा, ह्युल्छोदुन्बा र लिम्या (लिमी) । यी लामा समुदायको एक पृथक इतिहास छ । धर्म, संस्कार, संस्कृति, परम्परा र भाषा छन् । हुम्लाको भोत् लामाहरू महायानी बौद्धधर्मको निङमा/निग्मा सम्प्रदाय र लिमी उपत्यकामा डिगुङ कग्युपा सम्प्रदायका अनुयायीहरू छन् ।’ लिमी उपत्यकाको हल्जी गाउँमा बाह्रौँ शताब्दीमा स्थापना गरिएको रिन्जिनलिङ गुम्बा छ । यसको स्थापनाकाल हेर्दा लिमीको सांस्कृतिक पक्षको प्रमाण प्रस्तुत हुन्छ ।’ ( देवीचन्द्र श्रेष्ठ, घाम पानीको छापविडो, २०३४) ।

०००

ल्होसार र मानी भोत्/लामाहरूले मनाउने मुख्य चाडपर्व हुन् । छ्याङ्लु, सेलु, ताले, सेर्सुम र स्याप्रु नाचगान गरेर ल्होसार मनाइन्छ । हुम्लाका जनजातिहरूले ‘दवा च्यु चीक’ अर्थात् ११ महिनामा मनाउनेलाई ल्होसारलाई सबैभन्दा पुरानो ल्होसार पनि मानिन्छ । दवा च्यु ङी अर्थात् बाह्रै महिनाको छेवा च्याङा (१५ गते) देखि ३/४ दिनसम्म नाचगान, विभिन्न खेलहरू खेलेर मानी मनाउँछन् । अन्तिम दिनमा ४ दिशालाई पुकारेर रोग, भोक र व्यथाहरू नष्ट गर्न तोर्मा र फाक्पा नाचबाट मानी सकिन्छ । मानी हुम्लाको भोत्‌हरूको दोस्रो ठूलो पर्व हो । छ्योत्पा, साङछ्याङ, न्यानाइन्यूङनाइ आदि यी समुदायको विशेष धार्मिक पूजा हुन् ।

यी समुदायमा प्रायःजसो मागी विवाह गर्ने चलन थियो/छ । अहिले मागी विवाह पूर्णरूपमा नहटे पनि कम भने भएको छ । पहिले–पहिले विशेष गरेर ‘पाह्लेन, यारसुम्बो रुवाच्युलरुप र कुन्मीरुप ’ चारथरीको मागी विवाह गर्ने चलन थियो ।

बिहे संस्कारबारे चर्चा गर्दा हुम्लाको भोत्‌हरुसँगै जोडिएर आउँछ- बहुपति प्रथा । यो प्रचलन धेरै पहिलेदेखि चलिआएको भन्ने भनाइ छ । जीविकोपार्जनमा आएको परिवर्तन, खस आर्य संस्कृतिको प्रभाव, बसाइँसराइ, सामाजिकीकरण, भूमण्डलीकरण आदिको प्रभावले वैवाहिक पद्धतिमा पनि फेरबदल आएको छ ।

राज्यको हस्तक्षेपकारी नीतिको कारणले कतिपय जनजातिहरूलाई आफ्नो भाषा, धर्म, संस्कार संस्कृतिबाट अलग गराई उनीहरूको जातीय पहिचान वा चिनारी खोसेर अन्यौलमा पारिएको छ ।

हुम्लाका भोत/लामाहरू पनि यस्तैमध्येकै हुन् । वर्षौँदेखि राज्यको एकल नीतिभित्र दबाइएको, विभेदमा परेको आवाजलाई गणतन्त्रले ठाउँ दियो । हुम्लामा पनि २०६२/६३ लामा संस्कृति मञ्चको स्थापना गरेर त्यहाँका सामाजिक अभियन्ताहरूले आदिवासी जनजाति सौन्दर्य, संस्कृति, भाषालगायत मौलिक पहिचानको विषयमा आवाज उठाइरहेका छन् । तर‚ सुदूरको मान्छेहरूको आवाज नै केन्द्रमा आइपुग्दैन । पहुँच त अझै टाढाको कुरा भइगयो ।

हाल नागरिकतामा लामा वा तामाङ जे लेखेपनि हुम्लाका जनजातिहरू वास्तवमा हिमाली भेगमा कृषि र पशुपालनलाई आफ्नो मुख्य पेशाको रुपमा अंगालेको, बुद्ध धर्म मान्ने र सम्बोधा लिपीमा आधारित भोत/लामा खाम भाषा बोल्ने समुदायलाई हुम्लो भोत जनजाति भनेर पहिचान गर्न सकिन्छ ।