जनगणनाको भाषिक दाउपेच र नेपाली भाषाहरूको लेखा

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ जारी छ । मुलुक सङ्घीय प्रणालीमा गएपछिको पहिलो जनगणना भनेर चिनिने यो कार्यक्रमले नेपाल राष्ट्रका केकति स्रोत, सम्पदा र सम्भाव्यताका तथ्यगत सूचना एकीकृत गरेर पस्किन्छ त्यो थाहा पाउन अझै केही महिना लाग्ने नै छ । संविधानको व्यवस्थाअनुसार हेर्ने हो भने यो जनगणनाको काम स्थानीय सरकारले सम्पादन गर्नुपर्ने काम हो तथापि सङ्घीय सरकारले एकात्मक सरकारको धङ्धङेस्वरूप ठूलो स्रोत खर्च गरेर यो काम सम्पन्न गराउँदैछ ।

सङ्घीय तहको सरकारका लागि गरिदिनुपर्ने यो कामलाई स्थानीय सरकारहरूले केकति तथ्यगत बनाउन सहयोग गर्ने हुन् त्यो पनि हेर्न बाँकी छ । यो जनगणनामा पहिलेको तुलनामा भाषा, संस्कृति, धर्म र जातीय पहिचानका विषय सबैभन्दा चर्को रूपमा चर्चामा ल्याइएका विषय हुन् । यो जनगणनाको नतिजाले थुप्रै मिथ्याङ्कलाई तथ्याङ्कका रूपमा अभिलिखित गर्नेछ जुन कम्तीमा आउँदो १० वर्षका लागि आधाररेखीय तथ्याङ्कका रूपमा सबैले स्वीकार गरेरै अगाडि बढ्नुपर्नेछ । सबैभन्दा बढी भाषासम्बन्धी मिथ्याङ्कले तथ्याङ्कको मान्यता पाउने कुराचाहिँ जनगणना नहुँदै स्पष्ट भइसकेको छ ।

भाषाको नालीबेली कसरी बटुलिँदै छ ?
जनगणनामा भाषालाई मातृभाषा, पुर्ख्यौली भाषा र दोस्रो भाषा भनेर सोधिने भएको छ । मातृभाषा भनेको बोली वा जिब्रो फुटेको भाषा हो भने पुर्ख्यौली भाषा भनेको बाजेबज्यै जिजुबाजे जिजुबज्यैहरूले व्यवहारमा प्रयोग गरेको भाषा हो । दोस्रो भाषा भनेको चाहिँ केलाई भनिएको हो? यसबारेमा उत्तरदाताहरू अन्योलमा पर्ने देखिन्छ । उदाहरणका लागि, पङ्तिकारको मातृभाषा नेपाली हो, पुर्ख्यौली भाषा पनि नेपाली नै हो‚ अब दोस्रो भाषा के ? भन्ने प्रश्नको उत्तर दिँदा अङ्ग्रेजी, हिन्दी, संस्कृत केचाहिँ भन्ने होला भनेर पङ्तिकार नै अन्योलमा छ ।

काठमाडौँबाहिर हुर्केबढेको नेवार समुदायका अधिकांश मानिसको मातृभाषा नेपाली होला, पुर्ख्यौली भाषा नेवा लेख्लान् दोस्रो भाषा के लेख्नुपर्ने? भोजपुरमा राई लेख्ने? धनकुटा इलामतिर राई लिम्बू लेख्ने कि अङ्रेजी‚ हिन्दी लेख्ने ? उदयपुरमा थारू र राईहरूमा केहीको मातृभाषा नेपाली केहीको राई र केहीको थारू होला तिनले पुर्ख्यौली भाषा के लेख्ने दोस्रो भाषा के लेख्ने । पाँचथरको पौवासार्तापतिर तामाङ र लिम्बू जातिका मानिसहरू तामाङ र लिम्बू दुवै सरोबरी बोल्छन् अब तिनले मातृभाषा, पुर्ख्यौली भाषा र दोस्रो भाषा के लेखाउलान्? यी प्रश्नहरूबाट भाषाको नालीबेली बटुल्याइ खोटपूर्ण हुने इसारा मिल्छ ।

मातृभाषा र पुर्ख्यौली भाषा लेखाउन जारी फर्मानहरू
जातिभाषाका सरोकार समूहहरूले आफ्ना समूह/समुदायका सदस्यहरूलाई जनगणनामा भाषासम्बन्धी विवरण कसरी लेखाउने भनेर जारी गरेका फर्मान सामाजिक सञ्जालमा निकै अगाडिदेखि देखा परेका छन् । मूलतः राई/लिम्बू/मगर समुदायका प्रतिनिधिमूलक वा सरोकार संस्थाको रूपमा परिचित राई किरात यायोक्खालगायतका संस्थाहरूले मातृभाषामा बोल्न जाने पनि नजाने पनि जाति भाषा, पुर्ख्यौली भाषामा जाति भाषा र दोस्रो भाषामा पनि निकटतम जाति भाषा लेख्ने उर्दी जारी गरेका छन् ।

यता संस्कृत भाषालाई मातृभाषाको रूपमा स्थापित गर्न संस्कृत भाषा अभियन्ताहरू लागि परेका छन् र विशेष गरी बाहुन समुदायका मानिसलाई मातृभाषा र पुर्ख्यौली भाषा संस्कृत लेखाउने र दोस्रो भाषा नेपाली लेखाउने उनीहरूको पनि बाहुन समुदाय विशेषमा उर्दी गरेको पाइन्छ । यस्तै सुदूर पश्चिममा डोट्याली, अछामी र बझाङी भनेर मातृभाषा लेखाउने गरी आग्रह र उर्दी गरिएका सूचना पनि सामाजिक सञ्जालमा छाएका भेटिन्छन् । नेपाली मातृभाषीले पनि मातृभाषा नेपाली नभनी नेपाली भाषाकै उपभाषिका केन्द्रीयलाई खस, ओरपच्छिमा/परपच्छिमालाई अछामी बझाङी आदि नाम दिई नयाँ मातृभाषाका रूपमा स्थापित गर्न खोजेको देखिन्छ ।

दोस्रो भाषाको अग्रणी हिन्दी र अङ्रेजी भाषा स्थापित हुने
उता तराईमधेसतिर नेपालीलाई दोस्रो भाषाको रूपमा नलेखाउने कुरा त धेरै अगाडि देखि चल्दै आएको कुरा हो । तराईमधेसमा पहिलो भाषा मैथिली, भोजपुरी, थारु, अबधी, दरैलगायत रहेकाले मातृभाषा र पुर्ख्यौली भाषाका रूपमा त तिनीहरू उल्लेख भएर आउलान् तर दोस्रो भाषाको रूपमा त्यताबाट आउने भनेको हिन्दी भाषा नै हो किनभने तराईमधेसमा हिन्दी भाषा जनजीवनको सम्पर्क भाषा हुँदै हो ।

यता पहाडमा पनि धेरै मानिसहरू भारतमा गएर आएका घरमूलीले दोस्रो भाषा केभन्दा हिन्दी नै भन्छन् । नेपाली मातृभाषीमा पनि जानेको दोस्रो भाषा हिन्दी बताउनेको सङ्ख्या निकै हुनेछ । यसैले यो जनगणनामा दोस्रो भाषाको सूचीमा हिन्दी भाषा ह्वात्तै अगाडि देखिन आउने सम्भावना छ । यसै गरी नयाँ पुस्ता अङ्रेजी माध्यममा पढेका धेरै छन् । उनीहरूले मातृभाषा नेपाली टिपाए पनि दोस्रो भाषा के भन्नेको प्रश्नमा अङ्रेजी नै उत्तर दिनेछन् । यसैले अङ्रेजी दोस्रो भाषाको रूपमा मजाले स्थापित भएको अवस्था देखा पर्नेछ ।

नेपाली भाषीको सङ्ख्या ह्वात्तै घटेको देखिने
जिब्रो फुटेको भाषा नेपाली भए पनि जाति भाषालाई मातृभाषा र पुर्ख्यौली भाषा लेखाउनेको सङ्ख्या कम्तीमा एक लाखभन्दा माथि पुर्याजएर आफ्नो भाषालाई मुलुकका प्रमुख भाषाको कोटीमा स्थापित गर्ने लहड जातिभाषा अभियन्ताको देखिन्छ । यसो हुनाले मातृभाषा र पुर्ख्यौली भाषाको रूपमा राई, लिम्बू, गुरुङ, मगर, तामाङ र संस्कृत आदि भाषा मातृभाषा भएकाको सङ्ख्या ह्वात्तै बढेको आउने सम्भावना बलियो छ । यसो भएमा नेपाली भाषा नै मातृभाषा भएकाहरूको पनि नेपालीइतर भाषा नै मातृभाषाको रूपमा गणना हुनेछ । यसले पहाड मधेस दुवैतिर नेपाली भाषा मातृभाषा हुनेको सङ्ख्यालाई ह्वात्तै घटाएर देखाइदिनेछ । तराईमा पनि नेपाली भाषा दोस्रो भाषाको रूपमा निकै कमजोर हैसियतको देखा पर्नेछ ।

जनगणनापछिको राज्यको राष्ट्रिय भाषानीति कस्तो होला ?
देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा अहिलेसम्म हाम्रो सरकारी कामकाज र अभिलेखको एकल भाषा रहेको छ । माथि चर्चा गरिएअनुसार नेपाली मातृभाषी र दोस्रो भाषाको रूपमा नेपाली प्रयोगकर्ताको सङ्ख्या घटेको देखिएमा र दोस्रो भाषाको रूपमा हिन्दी भाषाप्रयोगकर्ताको सङ्ख्या उल्लेख्य ठूलो देखिएपछि हिन्दी भाषालाई समानान्तर रूपमा सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा लिनुपर्ने माग आउनेछ ।

विशेष गरी तराई र भित्री मधेसका जिल्लाहरूमा सरकारी कामकाजको भाषा हिन्दी हुनुपर्ने माग स्वत: चर्कनेछ । प्रदेश तहमा पनि सरकारी कामकाज र अभिलेखको भाषाहरूको माग त्यसैअनुसार आउनेछ र राज्यले संविधान संशोधन गरेर नै ती विषयलाई सम्बोधन गर्दै समाधान निकाल्नुपर्ने अवस्था आउनेछ ।

आउनेचाहिँ तथ्याङ्क कि मिथ्याङ्क ?
जातिभाषा अभियानका कारण धेरै नेपाली मातृभाषीले यस पटक आफूलाई नेपालीइतर भाषाको मातृभाषी लेखाउँदैछन् भन्ने कुरा त माथिको चर्चाबाटै स्पष्ट छ । नेपालका क्षेत्री-बाहुनहरूले कर्मकाण्डको समयमा संस्कृत भाषाको प्रयोग धर्मसंस्कारको प्रयोजनमा गर्ने हुन् । नेपालमा सायदै संस्कृत मातृभाषी मानिस होलान् तर जनगणनामा नेपाली मातृभाषी रहेर दोस्रो भाषाको रूपमा संस्कृत पढेका परिवारमूलीले मातृभाषा संस्कृत लेखाउँदैछन् ।

संस्कृत त नेपालीको पुर्ख्यौली भाषा हो भने पनि पहिलो नभएर दोस्रो पुर्ख्यौली भाषा हो । हो नेपाली भाषीका पुर्खाको भाषा खस, राई, राई लिम्बू, गुरुङ, याक्खा/देवान, भोजपुरी मैथिली, थारू, तामाङ आदि हुन सक्छन्‚ तर मातृभाषा भने नेपाली नै हुने धेरै छन्/छौँ । राई, राई लिम्बू, गुरुङ, याक्खा/देवान, भोजपुरी मैथिली, थारू, तामाङ आदि मातृभाषा हुनेको पनि दोस्रो भाषाचाहिँ नेपाली नै हो किनभने नेपाली जनजीवनमा सम्पर्क भाषा यही हो । अब यस जनगणनाले आउने भाषासम्बन्धी विवरण तथ्याङ्क होला कि मिथ्याङ्क?

जनगणनामा भाषिक दाउपेच र अन्तर्य
मातृभाषा, पुर्ख्यौली भाषा पछि सोधिनुपर्ने प्रश्न सम्पर्क भाषा के हो भन्ने हो? दोस्रो भाषा के हो भन्ने प्रश्नले सम्पर्क भाषा के हो भनेर सोधेको बुझिँदैन । सोधिनुपर्ने प्रश्न तपाईँको सामाजिक सम्पर्कको भाषा कुन हो ? भन्ने भए पनि सुविचारित रूपमै यस्तो प्रश्न सोध्ने गरी प्रश्नावली बनाइएन । यसको सोझो कारण भाषिक दाउपेच हो । खासमा स्थानीय सरकारबाटै तथ्याङ्क अभिलेख गर्न सकिने गरी संविधानले नै अख्तियारी दिएपछि जनगणना नै यस रूपमा नगरेर स्थानीय तथ्याङ्क अभिलेख प्रणालीलाई कम्प्युटरप्रणालीमा लगेर राष्ट्रिय सूचनावली (नेसनल डेटाबेस) बनाउनुपर्ने थियो ।

यो जनगणना यस ढाँचामा गराइएको नेपालका राष्ट्रिय भाषाको विकासका लागि तथ्याङ्क खडा गर्न हो भन्ने भ्रम कसैलाई छ भने अहिल्यै त्यसबाट मुक्त भए हुन्छ । जनगणनामार्फत गरिँदै गरेको भाषिक दाउपेच भनेको नेपालमा हिन्दी भाषा मातृभाषा र दोस्रो भाषाको रूपमा उल्लेख्य हैसियतमा छ भनेर देखाउनु हो । अनि, सम्पर्क भाषा नभनेर दोस्रो भाषा के हो भनेर सोधिनुको अन्तर्य चाहिँ दोस्रो भाषाको रूपमा अङ्रेजी भाषा स्थापित गर्नु नै हो । हुन पनि हिन्दी र अङ्ग्रेजी जान्दिनँ भन्ने र हिन्दी र अङ्ग्रेजी जानेकोमा बढप्पन अनुभव नगर्ने निर्धा नागरिक हामी कति नै पो छौँ होला र ?