देउसी भैलोमा मौलिकताको खोजी, देउसीको नाममा विकृति

काठमाडौँ । नेपालीको दोस्रो ठूलो पर्व तिहारलाई उज्यालोको पर्वका रुपमा लिइन्छ । यस्तै, यो पर्वले नेपाली मौलिक परम्पराको अर्को परिचय पनि दिएको छ । त्यो भनेको देउसी भैलो खेल्नु । देउसी भैलाको आफ्नै विशेषता छ । त्यसको आफ्नै लय छ । एउटाले भट्याउने र अरु सहभागीले देउसी रे वा भैलो भन्ने गर्छन् । तर पछिल्ला दिनमा उसमा देखासिकी बढ्दै गएको छ । चर्को स्वरमा स्पिकर बजाएर ध्वनी प्रदुषण नै हुने गरी टोल समाजमा युवाले सस्कृतिको नाममा विकृति फैलाइरहेको गुनासो व्याप्त छ ।

आधुनिकताको नाममा देउसी भेलो गाउने तरिका बदलिएको छ । खासगरी देउसी पुरुष र भैली महिलाले खेल्ने परम्परा भएपनि शहरी क्षेत्रमा त्यो विशेषता समेत हराएको छ । विगतमा राम्रो तयारी गरेर युवा पुस्ताले देउसी भैलो खेल्थे । अहिले भने स्पिकर, मोबाइल वा क्यासेट बजाएर देउसीको सास्कृतिक पक्षमाथि नै अतिक्रमण भएको सर्वत्र देख्न सकिन्छ । दोहोरी गीत, पप र ¥याप गीत बजाउने जमात पनि उत्तिकै छ ।

पहिले पहिले पुरुषले दौरा सुरुवाल र महिलाले गुन्यु चोलो लगाउथे, देउसी भेलो खेल्थे । आर्शिवाद थाप्छे र आफ्नो गच्छे अनुसार, दक्षिणा दिन्थे । आजकल भने तोकेर नै दक्षिणा माग्ने प्रवृत्ति मौलाएको छ । यसबाट सांस्कृतिक पहिचान नै खतरामा परेको छ । देउसी भैलोबाट उठेको रकम आफुखुसी खर्च गर्ने वा सामाजिक काममा उपयोग गर्ने भन्ने बारेमा पनि फरक फरक मत छ ।

मजुरा, मादल बजाउने, वरीपरी घुमेर भट्याउने प्रचलन थियो देउसीमा । विद्युतीय सामग्रीको प्रयोग गरेर खेल्दा परम्पराको जगेर्ना नहुने आम गुनासो रहँँदै आएको छ । नयाँ पुस्तालाई मौलिक संस्कार र पहिचानका बारेमा सचेत गराउनुपर्ने मत पनि उत्तिकै बलियो बन्दै गएको छ ।

सास्कृतिक पक्ष कम, मनोरञ्जन बढी हुँदै जाँदा देउसी भैलोको परम्परागत महत्व समेत ओझेलमा परेको छ । स्थानीय लोकबाजाको प्रयोगमा कमी आएको छ । खासगरी पैसा संकलनको मात्रै माध्यम बनाइदा त्यसले विकृति फैलाउन सहयोग पु¥याएको देखिन्छ ।

तिहारलाई पारिवारिक सम्बन्ध र संस्कारको पर्वका रुपमा लिइन्छ । यमपञ्चकका रुपमा चिनिने यस पर्व पाँच दिन मनाइन्छ । खासगरी धन दौलत वैभव र सुखसँग जोडिनेभएकाले पनि यस पर्वलाई समृद्धिको पर्वका रुपमा पनि लिइन्छ । काग, कुकुर, गाइ, गोरुको समेत पूजा गरिने भएकाले तिहारलाई प्रकृतिसँग एकाकार भएको पर्वका रुपमा हेरिन्छ । यस पर्वको महत्वसँगै सयपत्री, मखमली र गुर्दौली फूल, र सेल रोटी पनि सँगै जोडिएर आउँछ ।

आधिकारिक रुपमा केही तथ्य प्रमाण नभएपनि नेपालको मध्यकालदेखि देउसी भैलो सुरु भएको किंवदन्ती छ । जुम्लाको खस राज्य र बलीसँग यसको सांस्कृतिक पक्ष जोडिएको समेत बताइन्छ । देउसी रे वा देवश्री यसलाई देवताको आर्शिवादका रुपमा लिइने सांस्कृतिक मूल्य र मान्यता छ । परम्परादेखि नै तिहारमा गाइने देउसी र भैलीले नेपाली समाजलाई उत्सवमय बनाएको छ । यसलाई उत्सव, उल्लास र उत्साहको गीतका रुपमा पनि लिइन्छ ।

तर, संस्कृति जगेर्नाको नाममा भइरहेको गलत क्रियाकलापलाई भने छुट दिन नहने मत पनि उत्तिकै छ । देउसी र भैलोले नेपाली समाजमा सास्कृतिक धरोहरका रुपमा परिचित छ । ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रका प्रत्येक टोल टोलमा खेलिने भएपनि पछिल्ला दिनमा विकृति बढेको बताउँछन् लेखक तथा साहित्यकार डा घनश्याम पुडासैनी ।

‘म ७२ बर्षको भए पहिले देउसी भैलो खेल्दा मौलिक स्वरुपमा हुन्थ्यो । अहिलेको समयमा मौलिक परम्परालाई छाडेर शिष्टता भन्दा आधुनिकताका केन्द्रीत छ । मौलिकता हराएको छ’उनले भने । अहिलेको युवा पुस्तामा तिहारमा देउसी भेलो भन्दा आधुनिक गीततिर केन्द्रीत भएर हिडेको देखिने उनको भनाइ छ ।

लेखक देवेन्द्र अर्याल पहिलेको देउसी भैलो संस्कृति, मूल्य तथा मान्यतासहितको हुने गरेपनि पछिल्ला दिनमा आधुनिकताको नाममा विकृति बढ्दै गएको बताए । ‘देउसी भैलोको आफ्नै लयको गीत हुन्छ । भेषभूषा पनि त्यस्तै हुन्थ्यो । तर पछिल्ला दिनमा मोबाइल, स्पिकर बजाउने प्रचलन मौलाएको छ । आधुनिक भनिएका गीत संगीतमा केन्द्रीत भएको छ’ उनले भने ।

सम्पदा संरक्षणमा लाग्दै आउनु भएका टोखाका मनिराज डंगोल पनि देउसी र भैलोको नेपाली मौलिकता हराउँदै गएकामा चिन्ता व्यक्त गर्छन् । ‘पहिलाको देउसी भेलो घर घरमा गई मौलिक रुपमा खेलिन्थ्यो । अहिले मौलिक भन्दा भद्दा बढी हुन थालेको छ’ उनले भने । यमपञ्चकको कथामा भट्याएर खेलिने देउसी भैलो आजकल रेकर्ड गरिएको गीत बजाउने मात्रै गरिदा मौलिकपन हराउँदै गएको आफूले पाएको उनको कथन छ ।

नेपाली, कला, संस्कृति र परम्परासँग जोडिएको यस पर्वलाई विकृति र विसंगतिमुक्त बनाउँदै भावि पुस्ताका लागि समेत जानकार गराउनु आजको प्रमुख विषय हो । सांस्कृतिक अतिक्रमण बढ्दै गएको सन्दर्भमा तिहार र यससँग जोडिएको मौलिकतालाई विस्तार गर्नु पनि उत्तिकै आवश्यक छ ।